Báo chí và đạo đức nghề nghiệp

Trong xã hội hiện đại, báo chí ngày càng có nhiều nguồn thông tin hơn, nhanh nhạy hơn trong xử lý thông tin, nhân văn và tỉnh táo hơn khi cung cấp thông tin cho công chúng. Để làm được điều đó, báo chí luôn phải vận động để tự đổi mới, đáp ứng ngày càng cao nhu cầu thông tin của công chúng trong sự vận động, biến thiên của xã hội. Tuy nhiên, trong cơ chế thị trường, báo chí luôn phải tìm cách tốt nhất để cung cấp những sản phẩm truyền thông theo nhu cầu và sở thích của công chúng. Thực tế cho thấy, hiện nay các tờ báo, tạp chí, đài phát thanh, truyền hình, báo điện tử... đang cạnh tranh nhau bằng: tia-ra, hit, rating, view.

Sự cạnh tranh đó kết hợp với những tác động tiêu cực của cơ chế thị trường đã khiến một số người làm báo chỉ quan tâm đến hiệu quả kinh tế mà coi nhẹ hiệu quả xã hội. Tuy nhiên, thế nào là hiệu quả xã hội, lợi ích cộng đồng và lợi ích công chúng? Mặc dù đã có khá nhiều định nghĩa, song chưa có một định nghĩa chuẩn xác. Có người nói cần phân biệt giữa cái mà công chúng muốn và cái mà công chúng cần, không phải cái gì hấp dẫn công chúng cũng có lợi cho công chúng. Thực tế đã chứng minh, lợi ích của số đông không phải bằng trung bình cộng của các lợi ích cá nhân. Vậy lợi ích của số đông được định lượng như thế nào? Làm thế nào xác định được đâu là bài báo có lợi cho công chúng, mang lại những gì tốt đẹp cho xã hội cần và thực sự phục vụ vì nhân dân? Để tìm được câu trả lời đó, trước hết chúng ta cần phải giải mã khái niệm: “Đạo đức nghề nghiệp” của người làm báo.

Theo nghiên cứu của các chuyên gia báo chí nước ngoài, từ “đạo đức báo chí” tiếng Anh là “ethics”, có nguồn gốc từ chữ ethikos trong tiếng Hy Lạp, mang hàm nghĩa phân biệt giữa đúng và sai. Theo Chirist Frost, thuật ngữ “nhà báo có đạo đức” được hiểu là: “Thu thập thông tin trung thực, chính xác dựa trên sự thật, giành được sự quan tâm và xuất bản tin tức đó kịp thời cho công chúng”. Joseph Pulitzer – chủ bút của tờ báo New York World (Mỹ) – người được lấy tên cho giải thưởng báo chí danh giá nhất nước Mỹ vào đầu thế kỷ XX, đã đưa ra quy tắc rất nổi tiếng cho giới báo chí: “chính xác, chính xác và chính xác”.

Kovach và Rosenstiel – tác giả của cuốn sách “Các yếu tố của báo chí” cho rằng: “Điều bắt buộc đầu tiên của báo chí là sự thật”. Đồng thuận với quan điểm này, nhà báo Peter Arnett, người từng đạt giải Pulitzer danh giá năm 1966 cho những tác phẩm báo chí về chiến tranh Việt Nam cho rằng, “phải viết như sự thật vốn có”, mặc dù “một nhà báo cần có phong cách riêng và độc lập”. Ông cũng nhấn mạnh, phóng viên nên làm việc tích cực, thu thập thông tin, phỏng vấn, tuân theo các quy định, đưa ra những đánh giá chung về một sự việc một cách khách quan. Phóng viên phải là người có trách nhiệm, vì quần chúng và mang lại lợi ích cho xã hội. Giống như báo chí giúp Chính phủ chống và điều tra những vụ tham nhũng và điều đó làm báo chí có sức mạnh hơn.

Sự “ô tạp” thông tin trong thời đại số

Nếu tính trong năm 1995, thế giới mới chỉ có 154 tờ báo điện tử, đến nay đã có hàng trăm triệu website, blog cá nhân khác nhau, hằng ngày, hằng giờ thu hút vài tỷ lượt người xem và trao đổi thông tin. Sự phát triển kỳ diệu của Internet đã khiến thế giới ngày trở nên phẳng hơn, tạo ra một “thế giới phẳng” (thuật ngữ do Thomas Friedman – nhà báo người Mỹ đề xướng vào năm 2005) với xa lộ thông tin kết nối toàn cầu. Trên nền tảng đó, các mạng xã hội cũng ra đời khiến các phương tiện truyền thông nhỏ bé như chiếc điện thoại di động trở thành “vật bất ly thân” của con người trong xã hội hiện đại, bởi chỉ cần chiếc điện thoại di động “tầm tầm”, công chúng có khả năng “lướt web” và dễ dàng kết nối thông tin, chia sẻ tình cảm với người thân, bạn bè, thậm chí bày tỏ những suy nghĩ về các lĩnh vực trong cuộc sống, kể cả những khía cạnh nhạy cảm, sự hiểu biết và kinh nghiệm trong cuộc sống...

Khi bàn về nội dung thông tin trên Internet nói chung và báo chí nói riêng, không ít ý kiến cho rằng, thông tin trên báo chí, nhất là các báo mạng hiện nay khá vụn vặt, tùy tiện, nhiều thông tin thiếu chính xác, không chọn lọc, đôi lúc còn suy diễn chủ quan, làm lệch lạc nội dung và bản chất sự việc... Một trong những nguyên nhân quan trọng là nhận thức và trình độ văn hóa của tác giả.

Ngoài ra, không chỉ liên quan đến bản thân nhà báo, mà ngay cả các tòa soạn báo cũng bị nhiều áp lực đè nặng lên vai như tia-ra phát hành, lượng view hay ngay cả nguồn thu từ quảng cáo. Chính vì vậy, một bộ phận phóng viên làm việc thiếu nghiêm túc, nhiều thông tin vì động cơ không trong sáng, dễ dãi trong tác nghiệp, khâu biên tập lơi lỏng, cẩu thả... Đó chính là điều kiện để nhiều tin “hổ lốn” thậm chí là “tin rác” trà trộn với những thông tin chính thống, làm vẩn đục môi trường báo chí truyền thông.

Trong thực tế, bất kỳ thông tin báo chí nào đều phải đảm bảo các thuộc tính căn bản như tính nhân văn, tính giai cấp, tính nhân dân, tính giáo dục... Song, trong kỷ nguyên số, ít nhiều có sự thay đổi, bởi thông tin quá nhanh nhạy, kịp thời, lan tỏa sâu rộng, tác động tới đời sống xã hội nhanh hơn, mạnh hơn. Trong bối cảnh đó, rất cần những luồng thông tin chính xác, để kịp thời định hướng dư luận xã hội, lấn át những dòng tin ô tạp trên Internet, từ đó có thể chiếm lĩnh được “không gian ảo” trên môi trường truyền thông đa phương tiện.

Nâng cao đạo đức nghề nghiệp của nhà báo

Cần làm chủ “không gian Internet, không lan truyền tin đồn”

Sự phong phú về thông tin trên mạng Internet cũng kèm theo nhiều hệ lụy khó lường, gây nhiễu loạn thông tin, trong đó xuất hiện không ít thông tin độc hại, với sức lan tỏa mạnh mẽ, tạo ra hiệu ứng đám đông, đôi khi làm rối loạn môi trường thông tin. Trong “xã hội ảo” đó, nếu mọi người biết sử dụng mạng Internet một cách nhân văn, nó trở thành một kênh giao tiếp giải trí lành mạnh, hỗ trợ đắc lực cho cuộc sống của con người, thúc đẩy xã hội phát triển. Với đặc điểm là “căn phòng” không khóa cửa và biên giới cứng dần trở nên bị xóa nhòa, Internet dễ dàng trở thành công cụ đắc lực cho các thế lực phản động lợi dụng – nuôi cấy những mầm “nấm độc”, gây phương hại cho an ninh quốc gia...

Để làm tròn trách nhiệm xã hội và nghĩa vụ công dân, nhà báo cần thận trọng trước tin đồn trên mạng xã hội. Gần đây, một số vấn đề gây bức xúc dư luận là một bộ phận phóng viên, cộng tác viên của các tờ báo điện tử, trang tin điện tử đang “hoành hành”, gây rối loạn thông tin, tiếp tay cho tin đồn thất thiệt trên mạng xã hội. Điển hình ngày 21/2/2013, trên mạng xã hội xuất hiện tin đồn, về việc Chủ tịch Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam Trần Bắc Hà bị bắt. Một số trang mạng đã không kiểm chứng thông tin cho đăng tải thông tin này, gây thiệt hại lớn cho ngân hàng và tiếp tay cho các tờ báo phản động suy diễn, xuyên tạc, ảnh hưởng xấu đến dư luận. Do đó, để làm đúng bổn phận và trách nhiệm xã hội của mình, trong bất cứ hoàn cảnh nào, nhà báo cần phải phản ánh đúng sự thật, không phải là “công cụ” để lợi dụng làm những điều thị phi.

Chuyên nghiệp hóa cách thức thu thập và xử lý thông tin

Môi trường truyền thông số, đa phương tiện tạo rất nhiều thuận lợi cho những nhà báo lười lao động. Một bộ phận nhà báo trẻ hiện nay ít trực tiếp đi đến điểm cần khai thác nguồn tin mà chủ yếu tham khảo những thông tin có sẵn trên mạng rồi xào xáo trở thành tin bài của mình. Thực tế cho thấy, nhà báo có thể tham khảo thêm tư liệu từ những bài viết trước đó về cùng sự việc để bổ sung tư liệu nếu thiếu, song điều bắt buộc phải ghi rõ nguồn tin. Mặt khác cũng cần phải đến tận nơi xảy vụ việc để lấy thông tin mới nắm được bản chất sự việc và những yêu cầu của dư luận tại nơi xảy ra sự kiện từ đó đưa thông tin phù hợp và chính xác.

Cần “nắn dòng” thông tin sai lệch

Tự do ngôn luận là một quyền lợi cơ bản của công dân và tin đồn cũng là một loại hình ngôn luận. Có người cho rằng, mặc dù tung tin đồn thất thiệt là bất ổn, nhưng tự do ngôn luận bao hàm được tự do nói sai, pháp luật không nên hạn chế sự tự do này, khoan dung với tin đồn là bảo vệ quyền phát ngôn, và xử lý người tung tin đồn là hạn chế quyền tự do ngôn luận!

Hiển nhiên, quan điểm đó thiếu vắng những luận chứng chặt chẽ, và không có lợi cho sự phát triển của xã hội. Tự do ngôn luận chủ yếu là bảo vệ việc bày tỏ “ý kiến”, kể cả những ý kiến không đúng đắn cũng vẫn có thể được thúc đẩy và trở nên hoàn thiện hơn trong sự cạnh tranh tự do ngôn luận.

Tuy nhiên, những sự thật “giả tạo” sẽ gây nhiễu sự phán đoán của lý trí, phá vỡ nền tảng phán đoán và khả năng đưa quyết sách của con người. Ví dụ, những thông tin về thương mại sai sự thật sẽ khiến nhà đầu tư đưa ra phán đoán sai lệch, gây thiệt hại về kinh tế. Hoặc nếu đưa ra báo động cháy nổ giả tại sân bay hoặc nơi công cộng sẽ gây ra tình trạng chen lấn, giẫm đạp lên nhau. Những ví dụ ấy đều cho thấy việc truyền bá những thông tin sai sự thật gây ra mối nguy hại lớn, cố tình làm những điều đó lại càng mắc sai lầm lớn hơn, không phải là mục tiêu bảo vệ của tự do ngôn luận.

Giống như mọi sự tự do đều có biên giới, tự do ngôn luận cũng cần nằm trong khuôn khổ. Bảo vệ quyền được phép “nói sai” không đồng nghĩa với việc dung túng cho hiện tượng cố tình tung tin đồn. Nói sai và tung tin đồn có sự khác biệt căn bản về tính chất. Tòa án tối cao liên bang Mỹ đưa ra một câu danh ngôn rằng: “Sẽ không bao giờ bảo vệ sự tự do cho kẻ tung tin xảy ra hỏa hoạn, dẫn đến sự hoảng loạn trong rạp chiếu phim”. Không có quốc gia nào trên thế giới có tự do ngôn luận bao hàm tự do tung tin đồn.

Một điều có thể thấy là, sau khi dịch vụ UGC (User generated content) – (người sử dụng tạo ra nội dung) ra đời trên nền tảng Internet, công chúng được phép tự do bày tỏ quan điểm công khai và rộng rãi hơn. Do đó, những vụ việc liên quan đến tin đồn và những ngôn luận sai trái đã gây hại cho xã hội cũng như quyền và lợi ích của cá nhân ngày càng xuất hiện nhiều hơn. Đặc biệt, nếu coi nhẹ sự thật, ngôn luận là “con dao hai lưỡi” và “tôn” nó lên trên các quyền lợi khác thì hoàn toàn không phải là sự lựa chọn phù hợp. Do đó, trong bất kỳ hoàn cảnh nào, nhà báo cần phải “nắn dòng” thông tin sai lệch, không lợi dụng tự do ngôn luận làm những điều thị phi.

Thông tin cần có liều lượng nhất định

Sự thực là “sinh mệnh” của báo chí. Không phải vấn đề nào cũng có thể đưa lên mặt báo, do đó, người làm báo cần có sự “nhạy cảm nghề nghiệp” trong chọn lựa, xử lý và có liều lượng thông tin. Thực tế cho thấy, vấn đề nhà báo sử dụng tin đồn trên mạng để “chính thống hóa” bài báo của mình không chỉ xảy ra ở Mỹ hay Việt Nam, mà xuất hiện nhiều ở các nước trên thế giới. Nhiều quốc gia trên thế giới đều quản lý chặt chẽ Internet với mục đích không làm phương hại tới lợi ích quốc gia. Luôn nhớ rằng, tự do nhưng phải nằm trong khuôn khổ và tôn trọng pháp luật. Các nhà báo cần chú ý, không nên đăng tải các thông tin thu thập được, nhưng không được cơ quan báo chí sử dụng trên các mạng xã hội cá nhân của mình, bởi uy tín của cơ quan mình đang công tác có thể bị giảm, khi các quan điểm cá nhân của nhà báo được đưa lên các mạng xã hội.

Cần tỉnh táo trước thông tin thiếu thiện chí

Thời gian qua, một số cơ quan truyền thông nước ngoài lợi dụng Internet liên tục phát tán một số bài viết không tích cực về Việt Nam, thậm chí có “nhà đài” còn đăng tải một bài viết đầy khẩu khí, với những chiêu trò cũ rích, gây kích động, bôi nhọ báo chí Việt Nam, với tiêu đề “Nỗi hổ thẹn của báo chí Nhà nước”. Mặc dù Đài Tiếng nói Hoa Kỳ (VOA) đã chú thích ở phía dưới bài viết, đây là quan điểm của tác giả, song “nhà đài” này đã cố tình chọn đăng những bài mang tính chất xuyên tạc và gây kích động. Điều đáng nói là bài viết đó không chỉ xúc phạm danh dự những người làm báo Việt Nam mà còn có ý đồ chia rẽ khối đại đoàn kết trong hệ thống báo chí truyền thông của Việt Nam.

Qua bài viết này, không khó nhận ra rằng, mục đích của “nhà đài” nhằm gây kích động những người làm báo Việt Nam, reo rắc vào đầu các nhà báo những nhận thức sai lệch về trách nhiệm và nghĩa vụ công dân của mình, đồng thời xúi giục các cơ quan báo chí xa rời mục đích tôn chỉ, thoát ly sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước. Bài báo cũng kích động các nhà báo đưa nhiều điều mà họ cho rằng đó là những thực tế tồn tại ngổn ngang của xã hội, gây chia rẽ, phân tâm làm nhiễu loạn thông tin, thiếu sự đồng thuận trong xã hội.

Cần khẳng định rằng: “Báo chí ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là phương tiện thông tin đại chúng thiết yếu đối với đời sống xã hội; là cơ quan ngôn luận của các tổ chức của Đảng, cơ quan Nhà nước, tổ chức xã hội (gọi chung là tổ chức); là diễn đàn của nhân dân”. Như vậy, các nhà báo luôn phải đặt lợi dân tộc, lợi ích quốc gia lên trên hết, có vai trò đặc biệt quan trọng trong hướng dẫn nhận thức, định hướng và hình thành dư luận xã hội tích cực, động viên các tầng lớp nhân dân tin tưởng và thực hiện thắng lợi các Nghị quyết của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước.

Trong kỷ nguyên số, nhà báo – “người thư ký của thời đại” phải luôn tỉnh táo trước những thông tin thiếu thiện chí đăng tải trên mạng xã hội, không tiếp tay cho những thông tin độc hại, nhằm chia rẽ, bôi nhọ hình ảnh đất nước và con người Việt Nam...